Insane


HOME|GUESBOOK|FORUM|ABOUT BALI


 

AGAMA HINDU

PURA TUTUAN

PURA TUTUAN RING GUNAKSA

 

 

 

 


Kasurat Antuk Bahasa Kawi ( Jawi Kuno )

PRASASTI KI MANTRI TUTUAN

Om Awighnamastu

Pengaksamaning hulun ring Bhatara Hyang Mami, Sang ginlaring sarining Ongkara Mantra.

Iki kandanira Mantri Tutuan, kawit ira munggah ring Prasasti, Sentanan Ida Dalem Mangori.

Ida Dalem Mangori, kawit Ida sentanan Dalem Sagening, mijil saking Gunung Agung. Ida Dalem Sagening jumeneng ring Pulo Bali, kasuwen-suwen ring Pulo Bali, raris Ida masentana asiki ngaran Dalem Mangori. Kawekasan Dalem Sagening mantuk ka swargan nyalebongkot. Kari Dalem Mangori, raris Ida ngambil rabi ring Keling, kaprenah putun Ida antuk Mpu Galuh, jumeneng ratu ring Keling ngaran sira Mpu Hati, punika ingalap rabi denira Dalem Mangori. Ida Dalem Mangori sampun puput sekadi solahing ratu ring Keling, tur kabiseka ratu. Kawekasan maduwe sentana asiki lanang, biniseka Ratu Mangori, nanging sampun antes ring raga.

Kalawas-lawas pwa sira, rug jagate ring Erlanggia, ginemok denikang gering agung, ana sentanan Ida Prabu Erlanggia, tinilaring kadaton, nanging istri kantun alit, tur rare punika kawit mabiyang wwong kayak, raris sumusup ring alas Keling, ana kapanggih pisang bawah, ring tengahing alas Keling punika, dadiania ana rare asingidan ring pisang bawah punika, oneng katekana.

Alawas-lawas pwa sira Ida Dalem Mangori, raris lunga maburu ring alas Keling, lacur pemargan Ida, tan ana molih baburonan, dadiania amurang-murang lampah laku nira, kairing antuk waduanira samian. Dadiania ana kapanggih pisang bawah ring tengahing alas Keling ika, raris kapotong pisang punika antuk pedang denira Dalem Mangori. Sampun pegat pisang punika, raris mijil wong pawestri saking pisang bawah punika, ayu ta rupanira, drasatsat sang hyang ratih angandarat, nanging kantun rare wong pawestri punika. Tur raris ingambilana denira Dalem Mangori, kapinalayukta maring Keling. Wong pawestri punika mangaran sira Brit Kuning.

Kalawas pwa sira Ni Brit Kuning malinggih ring Keling, sida sampun duhur, raris karinajasan denira Dalem Mangori. Kasuwen mobot sira Brit Kuning, raris maduwe oka lanang, mangaran I Mantri. Kasuwen I Mantri kaduduk putra ring sira Mpu Hati, tur kapineras denira, karana mandados Satryawangsa. Malih Ni Brit Kuning maduwe oka, nanging kantun alit, pinah wenten pitung sasih. Dadiania ana angetek ikang kali, ring tengahing Alas Keling. Ida Sang Resi angawetu kali sareng saroro, ngaran Sang Resi Suntiwana maharep Sang Resi Saba, sasuhunan manglawan pranakan, raris nyuduk kasuduk sami mapisan antuk lancep tateken sami sapisan raris seda sinarengan mantuk manyuwarga, dening kautamaning kancep punika wit siyung Sang Hyang Kala, ngaran I Sadug I Sadeg. Nanging kantun ring tengahing alas punika, ring linggih Ida nangun kali. Kancit rawuh Dalem Mangori ring tengahing alas punika, kacingak Ida Sang Resi anangun kali, nanging Ida Sang Resi sampun puput manyuwarga, Ida Dalem Mangori pinanggih ana lancep wit tateken Sang Resi maka roro, inamet denira Dalem Mangori.

Caritanen ta sira ana kali wetu ring Keling, nanging saking Ni Brit Kuning anangun kali. Dadiannya angimur-imur ta sira, tur kasedayang sutanira antuk Ni Brit Kuning, raris kapinukang-pukang ikang rare antuk I Biang. Wus kapinukang-pukang, kagenahang ring dulang pangrayunan Dalem, tur tunukuban antuk saab.

Tan caritanen ring awan, kancit rawuh Dalem Mangori, tur angawa lelancep wit tateken sang Resi maka roro, raris kalinggihang ring pamerajan. Sampun puput kalinggihang, Ida Dalem Mangori raris Ida ngandika ring Ni Brit Kuning, “ Uduh Ni Brit Kuning, endi ungguwan sutaningsun”, raris umatur Ni Brit Kuning, “ Singgih pukulun Dalem, irika ikang cili ring dulang unggwanira, sampun wus manira mastika ikang cili, tur sampun puput kapinukang-pukang”, raris Ida Dalem manyingak saparipolah ikang cili ring dulange, sampun puput kapinukang-pukang antuk Ni Brit Kuning, raris Ida Dalem Mangori nyingak rare punika. Meling ring utamaning pawijilan, punika karaning Ida kangen ring raga, tur Ida menangis, raris Ida mabhisama. “ Duh kita rare cili, moga kita mandadi dewa kautaman, riwekasan mangda molihing yasa, mandadi rare juru angon, nanging tan rejana sasuangan I Dawuh Baingin”, asapunika pamastun Ida Dalem Mangori, dadiannya srengen Ida Dalem Mangori, raris Ida manigtig tur kapinaid-paid Ni Brit Kuning, raris kagedos saking dalem kadatuan.

Munggah ring Prasasti Ujarakand.

Punika kalaning ngalas Ni Brit Kuning, raris magenah ring tengahing alas Keling punika, tur kakaryanang tangsi, kuluan tangsi punika madaging sumur tan ana madaging toya, malih pakaryane Ni Brit Kuning matatanduran, lwirnia kang tinandur ring alase : uwi, talas, pulada, punika sane kapuponin ring alas punika.

Alawas-lawas pwa sira okane Ni Brit Kuning ngaran I Satryawangsa meling ring I biyang Ni Brit Kuning, dadiannya umedek sira I Satryawangsa, saha sembah “ Singgih pakulun Dalem, manira umatur ring Dalem, endi unggwan bibinta ngaran Ni Brit Kuning”, “ Ana ring tengahing alas Keling unggwan bibinta “. Malih I Satryawangsa umatur ring Dalem Mangori, “ Singgih Dalem, manira mapinunas ring Dalem, buat angeton bibin manira ring tengahing alas punika “, raris ngandika Ida Dalem Mangori “Uduh Satryawangsa, nira angugraha ta sira, nanging ana pamidin ingsun, aja kita anembah bibinta, apan tan wenang kita anembah bibinta, yan kita anembaha, susud kautamanta”, “Singgih pakulun Dalem, manira sairing hyun Dalem” tur saha sembah ring linggih Dalem.

Munggah Ring kata Babad,

Aga I Satryawangsa lumaku ring alas, sampun ndauhin kaulanira mwang pangalasan, angawa asu muwang jaring. Sapraptane ikang kawula raris mangiring, raris memargi I Satryawangsa maring tengahing alas Keling punika.

I Satryawangsa miwah kaulanira raris mamasang jaring, tur nyaragang ikang asu. Asu punika raris anyakal ring tengahing alas, wyakti kacunduk Ni Brit Kuning antuk asu punika, raris Ni Brit Kuning kapilayu, sumusup maring pondok ika, dadiannya asu punika tan sah aburu. Muwang kawulan Ida manyarengin angetut sira anyarag, raris kabelet Ni Brit Kuning ring pondok ika, tur sira Ni Brit Kuning age angineb ikang lawang raris sumirep, dadiannya manangis I Satryawangsa, lingnia masasambatan, “ Ibuninghulun, kasyasih ta nghulun, daweg tingali ta nghulun “. Ring wus mangkana ujarnia, raris medal Ni Brit Kuning saking pondok punika, raris ingusap-usap wadananira I Satryawangsa. Irika I Satryawangsa kapili-pili idepnia raris matur “ Ibuninghulun aptia angaturakna panganjali ring ibu “. Asawur Ni Brit Kuning, “ Uduh anakku, aywa kita nembah aku “, “ Aywa ibu mangkana”.

Irika raris inideran ibunia ring selating bale, I Satryawangsa tan sah anembah ibunia, irika masasirig Ni Brit Kuning ring kuluaning kubu, dening asapunika pramangkin pegat kubu punika, karana ana bale pegat.

Ni Brit Kuning raris tiba maring semer, ngeraris seda Ni Brit Kuning ring semer. Dening sampun seda Ni Brit Kuning, I Satryawangsa agelis angeton bibinta ring tengahing semer, dadiannya mesat atmania Ni Brit Kuning, matemahan Tuhu-tuhu, tur masuara. Malih I Satryawangsa manyingak bibinia, raris anggania mentik manadi timbul. Punika karana I Satryawangsa mabhisama ring timbul, “ Inggih biang Ni Brit Kuning, biang matemahan timbul, tityang ngaturaken bhisama, yening tityang kawekasan mamaksa timbul, sasuangan tityang mangda keni gering sarwa sandi, dening biang Ni Brit Kuning mentik dados timbul “.

Munggah ring Ujarakanda.

Sapunika I Satryawangsa raris budal. Tanucapan ring awan, kancit rawuh ring Keling, raris matur ring Dalem Mangori muah ring sira Mpu Hati, saparipolah ibiang Ni Brit Kuning, katiba maring sumur raris seda, “ Jiwa atmania mesat mandadi Tuhu-tuhu, anggania mentik mandadi timbul”. Asapunika katur ring Ida Dalem Mangori, raris ngandika,” Uduh kita Satryawangsa, nanging ana piteket ira ri kita, dening kita anembah bibinta Ni Brit Kuning, moga kita I Satryawangsa mangda susud gagamanta tkaning kautaman, nanging mangda kaalap arnawan bibinta mwah pawetuania”.

Dening asapunika I Satryawangsa kasusudang ring Ida Dalem Mangori, kawekasan I Satryawangsa raris anyamut ring Bali, punika karaning I Satryawangsa ngaran I Mantri Tutuan.“ Nanging kita tan wenang angajengang timbul, sasuangan kita, dening biang kita mentik dadi timbul”, punika karaning mangkana, I Satryawangsa kaicen sapanganggening mantri sasana.

Munggah ring Babad 1220

Tan ngeh yan carita, raris kaicen sangupati denira Dalem Mangori, lagi ring Gunung Mahameru sira. “ Ih kita Satryawangsa, yen kita pageh ring kawitan muwang ring pawijilan Ida Dalem Mangori, moga kita amanggih kawibawan, yening kita nora pageh, moga kita kurang pangan kinum, muwah panas bara pinanggih ta”,

Heneng katana

Ida Dalem Mangori sayan liyep, raris mantuk maring Taya, raris maganti ratu, saking okan Bhatara Gnijaya, mijil saking Gunung Mekah, jumeneng ratu ring alas Terik, muwang Dalem Mahasakti ring Brambangan, I Mantri Tutuan mamarekan ring Ida, tur kaicen piagem ring Ida Ratu Sakti, dening I Mantri Tutuan katereh denira Prabu Erlangga saking Kediri nanging saking istri, saking purusa Ida Dalem Mangori. Wit I Mantri Tutuan maibu solot, sira I Mantri Tutuan polih mamarekan ring Ida Sang Prabu Erlanggya saking Kediri.

Alawas-lawas pwa sira I Mantri Tutuan, mapamit ring Ida Sang Prabu Erlanggya, I Mantri Tutuan raris nyamut ring Bali, ring Ida Dalem Tegal Belesung, kawekas Ida Sang Prabu Erlanggya saking Kediri, ana putun ira sawiji ngaran Ratu ring Kuripan, punika jumeneng ring Bukit Buluh, Ida rumaga dewa kautaman, nanging Ida mairingan kekalih ngaran Ni Brit Kuning naler meraga dewa, punika manados ameng-amengan ring Bukit Buluh, angemit ratuning Kuripan.Sane asiki rare Angon, wit sutanira Ni Brit Kuning, sane nguni duk rare kapinukang-pukang, punika manados dewa kautaman, punika ngemit Ida ring Bukit Buluh, tan sah mangangon lembu irika.

Heneng katakna.

Prapta I Mantri Tutuan ring Bali rajya, amengku linggan Ida Dalem ring Tegal Belesung, tur ana wit panugrahan Ida Prabu Erlanggya saking Kediri ring I Mantri Tutuan laluputan, “ Tan kena tategenan, muwah yan danda pati wenang katawur antuk arta 8.000, muwang yening danda arta wenang kesinampura, terus tekaning tereh kita”, asapunika pangandikan sang amurti ring Kediri, duk sira suka I Tutuan, ajong kuning, macacendakan, mungguwing lepihan, tan kasinambatsara, malumbang dajan Dukuh Sarine, pecak paguyangan kebo yos branane, pacang piodalan di Besakih, ka gunung Lebah, sabanen Ida Daleme manganda batane raris Ida maputun karya, punika yan ana manguwangin piagem iki, apang ya rusak kapastu antuk siwa sesana, mwah Bhagawan Hyang Narada sami, pangandikan Ida sang amutering Kediri.

Muwah Ida Dalem Tegal Belesung, malih ngicen I Mantri Tutuan luput, apan I Tutuan ngiring pakahyun Dalem Tegal Belesung, tur mamiseka linggih Bhatara sami, nanging tan kena raja pinulah.

“Inggih Bhatara ring Jembrana ring Gunung Batukaru, ring Gunung Lebah ring Gunung Agung, ring Gunung Sraya, Ring Gunung Rinjani, Ring Gunung Nusa, yening sang Patih muwang sang nata ratu manguwangin panugrahan Ida Dalem Tegal Belesung, muwang sang brahmana, satriya, wesya, manguwangin laluputan I Tutuan, moga apang kena pamastuning dewa saksi, aud kelor anemu sengkala agung, apang sander kilap tanpa ujan, aparan gentuh tanpa ujan, muwang tepen embidan, apang mati saka tugel, muwang tigas dadania tur sakit gede, muwang saling suduk manglawan anaknia, yening lunga maring alas sinarap dening macan, yening ring luwah sinarap tonya muwang buaya, muwang saisining segara kapinangan, kena ya upadrawaning cor, saisining pamastu sane nguni-nguni, saisining candala agung, saparania anemu gni bara, saenyah-enyahan ia kapastu, punika kasaksenan antuk Bhatara sami sane madruwe gunung, sane maduwe luah, sane maduwe segara, sane maduwe danu ento sami. Sapangandikan Ida Dalem Tegal Belesung, sedawege ring Panataran ring Gunung Agung, duke sira ring Majapahit, agama titi suara, muwang raja purana ring Bhatara sami.

Pamastuning dewa saksi kawangunang ring sang brahmana, Bhatara Iswara, Bhatara Brahma, Bhatara Wisnu, Bhatara Mahadewa, Bhatara Uma, Bhatara Gana, Bhatara Surya, Bhatara Sambu, Bhatara saking Gunung Mekah, Bhatara saking Gunung Rinjani, Bhatara saking Jamur Jipang, muwang Ida Bhatara Pasupati, Bhatara saking Nusa, muwang Bhatara saking tanggun gumine, sane mangadakang jadmane kacacar, sami kaucapang bhatara meraga apuh, ngaksi panugrahane Ida Dalem Tegal Belesung, ring laluputan I Tutuan, katereh saking arine Sang Prabu Erlanggya ring Daha, nanging saking wadu, dening I Tutuan maibu solot, munggah ring lepihan surat piagem-piagem, sasuanganing katereh ring I Tutuan, luput ring kemitan, mwah pananjung wesi, dening wit I Tutuan macacendekan., kalih anunggang kuda sajeroning cerancang kawat. Mangkana kawit I Tutuan masentana I Mangku Tambahan, mangaran I Dawuh Bukit Buwayang. I Dawuh Bukit Buwayang mangaran I Brasta, pamargane manyungsung ka Bukit Buluh, tur maka jan banggul bhatara ring Bukit Buluh. Wite Ida mapanataran ring Gunaksa, tur makori agung ring dangin asem, mangkana kocapan ring Buwayang mwah ring Gunaksa, kawitane mangaran I Dawuh Baingin, masentana I Surakreta, mangaran I Gunaksa, mapanataran badangin asem.

Saenyah-enyahan I Tambahan sane ring Buwayang , masoroh ka Babung nanging sareng saroro, kawit nira ring Babung magenah sawiji mangaran I Sridana. Ne ring Buwayang mangaran I Bandesa, tempuh saking Gelgel raket ring Gunaksa. Mangkana muwah I Dauh Baingin raket ring Akah, raket ring Tambahan, ne maparab I Sridana. Mangkana mangaran Dauh Baingin.

I Bukit Buwayang maweh besin tumbak telu pagawen Gelgel, ring I Dawuh Baingin. I Bukit Buwayang maweh besin tumbak babangun dolog ring I Dangin Asem, masalin besin tumbak biring alit, pecak cacendekan duwen Bhatara Bukit Buluh, pada pagawen Gelgel.

Enengakna mangkin rawuh pakemit saking Bukit Buluh mangaran I Rare Angon, nanging wit sentanan I Brit Kuning, sampun mangdadi dewa kautaman. Pamargane I Rare Angon tan sah angangon lembu ring kuluwaning Bukit Buluh, tur lumincang I Rare Angon, sadina-dina angangon lembu.

Dadiannia sentanan I Dawuh Baingin maparab I Surakreta, molih manyilih lembu ring I Rare Angon, ana ring sawah luwahaning Bukit Buluh, mawastu rahayu pamupon carik ika, tan kamaranan saisining sawah ika, nanging atiban nunggal makarya, medal I Rare Angon sareng lembu punika.

Rupa wenten tigang masa, dadiannya mawetu ngaran I Surakreta kawit ira I Gunaksa raris kapinejahan I Rare Angon, lembunia inambilan antuk I Saurakreta. “Ih Surakreta, ingsun tan madruwe dosa ring kita, mawastu ingsun pinejah dening kita, mangkin moga kita kawaston dening ingsun, mawastu kita madruwe gawe panandanan, tekaning saswangan ta kabeh. Yening tan angaturang karya dandanan ring genah ingsun mapendem, kawekas linebok ingsun kita dewa pitaranta ring kawah tambragohmuka. Yan kita sampun pageh molih kita genah, dewa pitaranta ring swargaloka”.

Asapunika pangandikane I Rare Angon raris mantuk punika, mawasta Dalem Cungkub.

Lembu punika wenten pitung rahina kaamong antuk I Surakreta, kawit I Gunaksa, lembu punika raris ical.

Nanging pamargane I Tutuan, pangandikan Sang Amutering Gelgel, Ida Dalem Tegal Belesung muwah sareng Ida Gede Pajungutan, muwah dandane wenang mantuk, katur ring Pura Batur Kahyangan ring Bukit Buluh, sane patut danda anguak prasasti iki, dandania 25.500.-.

Pamargane I Tutuan wenang mabade tur matumpang pitu, mabandusa, muwang mapanca datu, marurub kajang, mapalasa, mapalungania bawi srenggi, gajah mina, mabale silunglung, maganjaran, madamar kurung, matumpang salu, matatakan api, mabaleman, mapring gading, magamet makasumba mawarna. Sanga warnaning gamet uttama, sapta warnaning gamet madya, manca warnaning gamet nista, tiga warnaning gamet nistaning nista pisan, sawiji warnaning gamet uttama, sama teken solas.

Sane kawenang I Tutuan, ngangge upacaraning ratu nguni-nguni, apan kita katereh saking Prabu Erlangga saking wadu, saking purusa Dalem Mangori. Yan kita pejah mapreteka, nem dina sebelnia.

Yening kari ngatut pungsed, 21 dina sebelnia, apan kita sentanan Ida Dalem Mangori mwang Prabu Erlanggya, magenah kita ring sema Bali.

Sane patut juang kajuang Tangkas Kori Agung, tan ana wilarangan. Yan ana wong waneh nyuwang danda 12.500.- katur ka Bukit Buluh, ngaturang canang piuning, puput asapunika. Tan ana malih, telas.

Malih wenten pangandika Ida Dalem Tegal Belesung ring I Tutuan, “ Aywa tan eling ring pawarah nira, kengetakna wekasan, ring tutur nira I Tutuan, aywa lupa ring kawangsan., mula totosing Dalem Mangori nyantanayang I Tutuan Yan tan kenget sasuangan I Tutuan ring kawangsan, lali tkaning awak, tan inget tkaning sasuhunan. Ento karana mangden ada Prasasti kasungsung bahan pratisentanane I Tutuan, mangden eling ring kadadian mati kalaning buat kapatian, ring kajantakan. Malih sawireh nyugi manik pindo, nyugi manik jawa, nyugi manik bali, krana keto saduke Ida Mpu Peradah lunga ka Bali mangalinggihin Ida daun teep, duk punika Ida ngajawa ngabali. Sapunika sujatinia mangda eling I Tutuan tkening wacanan nira.

Wecanan Ida rumaga pamancangah, Ida ne meraga Prasasti, sane kasembah kasuwun antuk pratisentanan I Tutuan. Karana madesa doh, mangden uning ring pamancangah, ne rumaga prasasti apang olih Ida sungsung di jumah. Rikala pawedalan idane mangden tan doh nyungsung kawitane, parisaksat I Pekak pinaka I Kompiang enu jumah anggen kawitan

Yan tan manyungsung kawitane sane meraga prasasti, ritatkala katebah bahan wwang dusun, tan ana takwanin, yan weruh ring katatwan, amanggih kewuh yadin baya, dening madoh-dohan pagenahane.

Sane matigehan liyu ento ajak marerasan, ada sane ndewek nyama tuwi mawed, buwina joh pagenahane, sing ja nawang teken kadadian, sing ja nawang teken panyamaan, yata tekaning kalingan pamancangah, tong katepuk bahannya, dening mamesik katebah bahan wang len, krangkatang pianak nyamane, aketo panadiane. Sing ja anggon tunggul , to krana buating abot, asing nyuwun prasasti di jumah, parisaksat I bapa nu jumah, ada tunasin, ada takonin.

Ditu di prasasti takonang pandadine, apang eda pati gabag bakat sorin, keto sentanane ne tuwara nawang ring padagingane sane munggah ring prasasti, eda ninggalang sesana, eda nyayangang selaka pipis, apang kukuh bahan ngaba awak, mula totosing sentanan Dalem Mangori, ane nyentanayang I Tutuan.

Elingang juga pawekasira ajak sasuwangan I Tutuan, yan tuwi saja nyama, sing dadi tuwara aku nyama.

Iki Piagem I Tutuan.

 

 

Om Shantih,Shantih, Shantih, Om

 

 

221 BUKIT MASTAPA
copyright©2009
GUNAKSA KLK BALI